Шагаа 2023
Шагааның бирги сүзүү – кыштың адак айы – Шагаага белеткел!
Шагаага белеткенир үжен хонуктуң чымыштыг үезин кыштың адак айы дээр. Ынчан кижилер колдуунда өг-бүлезинге, ажы-төлүнүң төрел-дөргүлүнүң аразынга турар. Ажыл, өөредилге шагы доостурга-ла, Шагаага белеткенип кириптер.
Кыштың адак айында кижилер бажыңын, аал-оранын, ажыл-албан черлерин аштап, арыглаар. Ону, аргалыг болза, айның 29-туң мурнунга чедир кылыр болза эки. Мынчан чоок төрел өг-бүлелер (акышкылыр, угбашкылар дээш оон-даа өске) шагаа чемин (ылаңгыя манчы, хуужуурну) ээлчежип демнежип кылыр. Шагаа чемин демнежип элбээ-биле кылырга, ол чыл эптиг-найыралдыг, демниг эртер, бай-байлак болур деп санаар.
Шагаага уткуштур!
Сүттүг шай – тываларның эң ынак чем шынарлыг хүндүткел суксуну
Сүттүг шай кижиниң суксаанын эки чандырар, күш киирип сергедир. Инек сүдүнден аңгыда, хой, өшкү сүдү-биле сүттээн шай кайгамчык чаагай. Теве сүдү-биле сүттээн шай онзагай амданныг. Теве сүдүнде дус, кужур хөй, ынчангаш баштай шайже дус кагбайн, соонда немеп алза эки.
Отка пашты салгаш, сугну кудар, соктаан шайны база хөй эвес дусту каггаш хайындырар. Хайынган шай саргарып, чеми четчип кээрге, кырынче сүттү кудар. Аргалыг болза чиг сүт-биле сүттээш, быжыр саарар. шайның сүдү бышкан соонда, хөнекче шүүр дамчыштыр хымыш-биле кудар. шаарны ылгаар. Саржаг, ужа чаа, чиңге-тараа, кургаг ааржы, тыва далганны бичиини холуп ап болур.
шайга хамаарышкан улусчу чаңчылдар кайы көвей. Чижээлээрге, хүндүлээн кижизинге шай кудуп бээрде:
Ада-өгбеден дамчаан Ак чемниң дээжизи,
Келир үени оштаан
Кедергей хүндүткелдиң бирээзи –
Ак сүттүг шайымны
Аалчы Силерге сундум – дээш, шайлыг аяан ийи холдап сунуп бергеш, хөнээн шайы-биле база тавакка чемни ооң баарынга салыр чурумнуг.
Шай хайындырары – мергежил
Шайны, шаары (чеми) куду ба- дып, чыды үнгүжеге чедир хайындырар. Хайны бээрге, элээн үр бе- дик, элээн үр чавыс кылдыр саарар. Сарыг шай-биле кады өске бир хе- вирин шеңнени катай хайындырып алырга, тергиин амданныг болур.
Кандыг-бир хүндүлээн аалынче азы келин айтырарда, кадакка ораап алыр, чок болза бир каам шайны ак пөске азы ак хойнуң чуга энчээнге ораап алыр, чолукшуп тудар чораан. Кандыг-бир улуг үүле бүдүрерде, чаа өг тиккенде хараача солаанда, тук хакканда ону ыяап- ла шайлаашкын-биле үдээр турган. шайны аякка эмин эрттир дол- дур кутпас, далашпазын, ам бирээни ишсин дээни ол. Аякты солагай хол-биле сунмас.
Тыва кижи өөнге шайын куруглатпас чораан. Хөнек, саваларның эң хүндүлүү, ону үргүлчү арыг-силиг тургузар. Шай кудуп ижерде безин өрү көдүрбес дээр. «Аалга кирген кижи аяк эриин ызырар, арга кирген кижи саат дайнаар» деп тыва үлегер домак безин шайны кайы хире хүндүлеп чораанын херечилеп чораан.
Сүттүг шайга тываларның каап чораан үнүштери
Хоорган шеңне, ыт-кады, чигир-сиген, чойган карты, чымза дазы- лы, бүрүлери, инек-караа бүрүзү, ыт-кады, ооң бүрүлери, сывы.
Болар шайга онза амдан, чыт кииреринден аңгыда, эм шынар кии- рер киирер, витаминнер болгаш микроэлементилер немээр.
Хайындырган аайы-биле шай база-ла янзыларлыг:
Шай кара азы сүттүг (чеми четчир).
Шаар (катап хайындырган шай).
Хымыраан – шай-даа, шаар-даа салбас, сугну хайындыргаш сүттеп каан, сүдү хөй.
Кызыл-шай – дыт чөвүрээзинден шай. Хараган картындан шай. Шайваза, черлик-шай. Шеңне шай. Күске-даязындан шай. Чымза азы өрүглүг оъттан шай. Мыйырактан шай. Сараспандан шай. Ыт- кадындан шай. Хадың бүрүлеринден шай.
Шай Тывада ырак төөгүлүг дээрзин тыва тоолдар бадыткап ту- рар. «Чиң сарыг шайын хайындырып, чигир-боовазын салып…» дээн сөстер тоол бүрүзүнде.
Тывызык
«Хой кижи хүлүреди,
Хүрең аскыр чыраалады.
(Шайныц хайныыры)
Улдуң шайны ууй бастым, Кечим шайны кезе бастым.
(Ширтек)
Тоолдан: «Аганак оглу Ак-Туң» деп тоолда мындыг одуруглар бар. «…Бо хүн дыка арага-хымыс ишпе, кежээ кыдат чес доңгууга хоюг сарыг шайдан хайындыргаш, аксын дуглаткаш, каң болат таваан дол- дур үзүм чигирден салдырткаш, бодуң орун баарындан чыдып ал. Оон өскезин мен билгей мен аан». Шак ол изиг шайга шулбустуң аткан тевенези эстип каар.
Тоолчургу чугаа:
Бирээзи паларган, турамык бай, өскези карачал ядыы ийи оол чоруп орган. Шеңне чаны-биле эртип чыткаш, оларның баштайгызы:
– Чыдыг сигенни! – дээштиң, кымчылап эрткен.
Ийи дугаары:
– Чараш чечектиг, чаагай чемниг! – дээш, эргеледип суйбап каан. шаг баксыраан үеде эриг баарлыг карачал оол шеңне дазылын
казып чип чорааш, дириг арткан. Ында хөй крахмал, чигир бар. А улуургак, доң сеткилдиг оол чиир чүве тыппайн, аштап өлген.
Шагааның ийиги сүзүү. Саң салыры!
Саңның ыдыктыг утказы
Үе-дүптен тура тывалар бойдус-биле чолукшужар (амыр-менди солчур), аңаа хүндүткел илередип саң салыр чаңчылдыг. Саң салыр деп сүзүктү тыва чон кончуг харыысалгалыг деп көрүп чоруур. Саңны бир черге аржааннап азы аңнап, чер азы даг, тайга-сын дагаанда, кандыг-бир улуг үүле бүдүрерде, ол ышкаш Шагаа дүшкенде салыр. Саң салыры дээрге өгнүң эр ээзиниң бодунуң болгаш өг-бүлезиниң мурнундан бойдус-биле, тодаргайлаарга, Дээр Ада болгаш Ие Чер-биле чолукшулгазы база барык чажыт сымыраныг чугаазы болур.
Төөгүден алырга, тывалар Шагаада улуг-биче ийи саң салып келген. Улуг саңны эр кижи, бичезин кыс кижи салыр. Шагаа саңын колдуунда өг-бүле аайы-биле кыпсыр. Бир эвес ара-аразында эптиг-чөптүг болза, чамдыкта кожа аалдар азы чамдык таныш-көрүш улус бөлүктежип саң салып чораан.
Улуг саң. Улуг саңны аалдан хоорук черге салыр. Чүге дээрге Дээр-Деңгер эр кижини угундан «дөңге орар аңчы, төре баштаар чолдуг» кылдыр чаяаган, ынчангаш ооң ажыл-ижи чүгле аал коданы-биле кызыгаарлаттынмас. Эр кижиниң өг-бүлезиниң амыдыралы, эрге-ажыы, төре сайзыралынга киржилгези, чаш салгалының салым-хуузу ооң угаанындан болгаш ажыл-херээнден билдинер дээр. Улуг саңны эр кижи салыр деп билиишкинниң сүзүктүг утказы ол. Улуг саң салыр чер ук төөгүден доктаамал болур. Чаа черге көжүп келген болза, эки эптиг черни баш бурунгаар дөзевилээр. Саңны өг-бүлениң эр кижилериниң күсели азы төрел улустуң сагып чаңчыккан аайы-биле аал хаяазынга азы оон ырак (чоок) бедик дөң (даг,тайга) эдээнге (эктинге) салып турар. Саң салыр чер мал-маган, кижилер шоолуг баспас арыг чер болза улам эки. Саң салыр дески черни шилээш, аңаа калбак даштар салып алыр. Саңның узун-дооразы 50-60 см, хевири колдуунда конус хевирлиг болур. Тургузуп каан саңның аразынче баш бурунгаар арыг тос, артыш киир суп алыр. Дээжи киир салыр черлерни база демдеглеп алыр.
Биче саң. Биче саңны аалдың кыс ээзи өг эжииниң мурнунга салыр. Чүге дээрге кыс кижини бойдус өг-бүлезинге «хүн дег» чырыкты, чылыгны, ынакшылды сүзүктеп хайырлап чоруур кылдыр чаяаган. Кыс улустуң саңы өгнүң эжиинден биче-ле ырак (3-4 м) болур, хемчээлиниң аайы-биле бичежек болур. Саңның баарынга ак энчек салыр. Кыс улустуң саңынга чүгле артыш-биле саржаг каап кыпсыр. Ие кижи энчек кырынга олуруп алгаш, оран-делегей, аал-чурт ээлеринге үш катап тейлээр. Ооң соонда бичии ажы-төлү тейлээр.
От-чаяачыга Дээжи өргүүрүнүң ужурлары. Шагаа саңын салыр езулал тыва черге эртенги хүннүң херели аалдың коданынга дээй бээри-биле эгелеп турган. Саңның чаяачы одун өг-бүлениң ээзи хөгжүткеш, Шагаа чеминиң Дээжизин шымчыңнап өргүп эгелээр. От-чаяачының ээзинге чалбарыыр, четтиргенин, өөрүшкүзүн, дилээн илередир. Ону сагыжы, чугаазы, йөрээли-биле-даа илередип болур. Суук чемни (сүттү, шайны, араганы) отче саара кутпас, чүгле дамдызын өргүүр.
Бойдус-биле чолукшууру. От-чаяачыга чүдээн соонда, чаа чылдың адын адап, өөрүшкүнү илередип, чаа чылдың бир дугаар үнген хүнүнче углай сүт чажып, ону чалбарып уткуур. Дээр Ада, Чер Ие-биле «Шаг чаагай, шагаа чаагай!» деп чолукшужар, оларга чалбарыыр, мактал, йөрээл сөстерни хайырлаар. Оон ыңай бодунуң төрээн чер-чуртунуң ээлеринге, үргүлчү эртип-дүжүп, байлаан ажыглап турар арт-сынының, тайга-таскылының, хем-суунуң ээлериниң аттарын адап оларга чалбарыыр. Оран-делегей, оът-ыяш, чер-чурт ээлери-биле чолукшужарда, ол ышкаш буруузун миннирде азы олардан өршээл, кежик дилээрде, саң салган черден бичии хаажы черге чедип келгеш, эр кижи бөргүн ужулгаш база курун чежип, ону эктинге салып алгаш, ак энчек кырынга олуруп алыр.
Амгы үеде үндезин тыва саң салыр езулал тибет буддизмниң чамдык чүүлдери-биле дыка холужуп турар. Чижээ, оларга Шагаа хүнүн шактап, минуталап, харын-даа секундалап үндүр санаары; Шагаа уткууру дээрге Будданы болгаш буддизмниң камгалакчыларын ак чем-биле хүндүлээри; отче багай сагыжын, хирлиг пөс октаар дээн чижектиг дээш оон-даа өске чүүлдер хамааржып турар. Ынчап кээрде, кандыг чаңчылды азы езулалды сагыыры кижиниң бодунуң шилилгези бооп кээр-дир.
Шагааның үшкү сүзүү. Чолукшууру!
Бойдус-биле чолукшууру доозулган соонда, кижилер бот-боттары-биле «Шаг чаагай, шагаа чаагай!» деп амырап чолукшужар. Дээжи артыын төндүр чиггеш, саңны хүнгээр үш катап долгангаш, чанып чоруптар. Аалга эр кижилерни ие кижи бодунуң саңының чанынга уткуп алыр. Ада-ие улус энчек кырынга олуруп алгаш, 3 катап тейлээш, өөнче (бажынынче) кире бээр. Саң салган соонда, чаа хүн хөөреп кээрге, чолукшуур деп езулал эгелей бээр. Ол дээрге кижилерниң бот-боттарынга хүндүткел, аас-кежик илереткен байыр чедириишкини болур. Бот-боттарынга байыр чедиржирде, хар-назын, төрел-дөргүл барымдаалаар. Аныяк назылыг улус улуг улуска байыр чедирер. Өг-бүлеге болза, уруглары баштай ачазы, ооң соонда авазы, улуг акылары болгаш угбалары-биле чолукшужар. Төп Азияның көшкүн чоннары ашак-кадай улусту чаңгыс кижи деп көөр, ынчангаш олар чолукшушпас дээр.
Эге хүнде чолукшужар улус. Шагааның эге хүнүнде өг-бүле улус эң-не улуг назылыг өгбезинге (төрелинге) чедип, кадак тудуп чолукшуур, белек-селээн сунар, ооң йөрээл-сөзүн алыр. Өгбе кижиниң чурттап турар чериниң ырак-чоогун барымдаалавас, албан чедер. Дараазында ада-иезиниң аалынга чедер. Ылаңгыя эрги чылда төрүттүнген чаш төлүн оларга сүзүктедип алыр.
Ийиги хүнде чолукшужар улус. Шагааның ийиги хүнүнде аңгы өг-бүлелиг алышкы-халышкы, угбашкы-дуңмашкы улус ажы-төлүн эдерткеш, бот-боттары удур-дедир аалдажып чолукшужар, Шагаа чемин чооглажыр, маажым хөөрежир.
Өгбези, ада-иези, чоок төрелдери-биле чолукшужары кончуг ханы сүзүк. Бо сүзүк кижилерниң «амыдырал» деп билиишкинни үнелеп, ооң эки байдалы өг-бүле, төрел аймак бүрүзүнүң ара-аразында эп-чөптүг харылзаазындан, ак сагыжындан, арын-нүүрүнден, чүткүлүнден дөстелир деп угааганының илерээшкини болур. Ынчангаш бо сүзүктү Шагааның эң баштайгы хүннеринде ужуктап-сыптааш, доңнап турары ол.
Үшкү хүнде чолукшужар улус. Үш дугаар хүнде Шагаа байырлалы өг-бүле, төрел кызыгаарындан үнүп, кожа-хелбээ, өңнүк-тала улустарже тарап, бүгү чоннуң найырынче шилчиир. Бүгүдениң чолукшулгазының ыдык утказы үстүнде айытканы ышкаш болза-даа, оон делгемчип, чончу, ниитилелчи деп утка-шынарже кирер. Шагааның үш сүзүктүг хүнү эрткенде, албан черлериниң аныяктары эң улуг назылыг кижиге кадак сунуп, ооң-биле чолукшужар, йөрээлин, чагыын алыр. Оюн-тоглаа, мөөрейлер бүдүн ай дургузунда үргүлчүлээр.
Чолукшуурунуң чуруму. Чолукшуурда, бичии назылыг кижи холдарының адыштарын өрү көрүндүр, улуг кижи куду көрүндүр сунчур. Бо дээрге улуг кижиниң талазындан «бичии кижиге эки сеткил күзеп тур мен», бичии кижиниң талазындан «улуг кижиниң кежиин хүлээвишаан, кезээде дузалажып чорууйн» дээн уткалыг. Чолукшужуп турар улус куспакташпас, чүгле адыштарын азы билектерин дегзи аарак сөлежир. Бичии чаш уругларының бажының тейин улуг кижи чыттап болур.
Кадак сунуп чолукшуурда, ону ийи деңге сыккаш, аскын чолукшуп турар кижизинче көрүндүр сунар. Ол дээрге «аас-кежик силерде болзун!» дээни ол. Кадакты алгаш, дүргеш, хойлап алыр (тыва тоннуг болза) азы бедик хир чок черге, бирле болза, ийи эктинге салып алыр. Кадак сунары тускай езулал болганда, туруп кээп, тонун (костюмун) өөктээш, курун куржангаш хүлээп алыр. Өгбе кижи кадакты олура хүлээп ап болур.
Кадак азы белек бээрде ийи холдап сунар. Ону алырда база ындыг: ийи холдап алгаш, хаваанга үстүргеш, тускайлаан черге салып алыр.
Аныяк кижи чолукшуп тура, «Шаг чаагай!» дээрге, улуг кижи «Шагаа чаагай!» деп харыылаар. Шагаа үезинде таварышкан улус база-ла:
— Шаг чаагай!
— Шагаа чаагай! — деп, удур-дедир чолукшужар.
Шагаада ойнаар оюннар!
Школачыларга мөөрейлер
Мөөрейни темалар аайы-биле чорудар. Ооң айтырыгларын уругларның белеткелин барымдаалап тургузар. Мөөрейниң кол сорулгазы – билигни үнелээри болгаш кара угаанны сайзырадыры.
Мөөрей үезинде уругларның төрээн дылының кырынга арыг, тода, чарт чугааларын чугулалаар.
Белеткел чадазы. Мөөрейге, бирээде, хөй кижи киржир болза эки, ийиде, мөөрей кижи бүрүзүнге солун болур ужурлуг, үште, мөөрейниң айтырыглары өөреникчилерге күш чедингир болза эки.
Мөөрей өг-бүле, дөргүл-төрел харылзааларынга, мал-маган аттарынга, үлегер домактар, йөрээлдер, ёзулалдар утказынга, тывызык ыдарынга, уран чонулга, уран номчулгага, уран чазалгага, уран чогаалга дээш өске-даа темаларга бооп болур. Чаңгыс ол-ла конкурсту аңгы-аңгы класстарга эрттирери албан эвес.
Мөөрей чаңгыс-даа класска, чергелешкек-даа класстар аразынга болур. Баштай бүдүн классты үш бөлүкке, а дараазында чаржалашкан бөлүктерни ийи аңгы класстан тургузар.
Мөөрейге, аргалыг болза, үштен эвээш бөлүк киириштирер. Айтырыг (онаалга) бүрүзү 2 минутадан ашпас. Бүдүн мөөрейни 30-35 минута чорудар. Чиик мөөрейлерге 5-6 азы 10-15 минута чарыгдаар. Айтырыг-онаалгаларны саазынга тода кылдыр чара бижиир.
Мөөрей чорударынга улуг класс өөреникчилеринден 5 кижини шилиир (2 башкарыкчы, 3 дузалакчы).
Жюри кежигүннеринге 3 кижи херек (башкы, өөреникчилер). Мөөрейниң түңнелин ол-ла дораан 5 баллдыг системага үндүрер(санар бижип каан тудалыг саазыннарны жэри кежигүннери көдүрерге, дузалакчылар тускай таблицаже киир бижиир).
Мөөрей болур черге янзы-бүрү үлегер домактарны, йөрээлдерни бижээш, эптиг черге азар.
ЖЮРИГЕ СҮМЕЛЕР
1-ги онаалга. Айтырыгның кол утказын дамчыдар – 10 балл.
Үнелээр чүүлү: айтырыгга частырыг чок, шын, тода харыылааны.
2-ги онаалга. Дүрген-чугааны шалыпкын күүседир – 3 балл.
Үнелээр чүүлү: а) дүрген-чугааның дүрүмүн сагааны (тыныш, дүргени).
3-кү онаалга. Чурук-биле ажыл – 10 балл.
Үнелээр чүүлү: а) чурукта таварылганы шын тодаратканы; б) бодунуң чугаазын шын, тода тургусканы.
4-кү онаалга. Бажыңга ажыл (дыңнадыг) – 10 балл.
Үнелээр чүүлү: а) дыңнадыгны кылгаш, шупту айтырыгларга шын харыылааны; б) сөзүглелди шын тургузуп алганы.
Тайылбыр. Кыдыындан дузаны 1 катап дилеп болур.
5-ки онаалга. Аас чогаалын күүседир – 5 балл.
Үнелээр чүүлү: а) артисчи шынарны көргүскени; б) аянныг номчулга.
Жюри кежигүннериниң ылгавыр демдээ – эктинге ак кадак салып алыр (мөөрейни шын шиидериниң ыдык демдээ).
«АДА ТӨРЕЛИ – АЛДЫН, ИЕ ТӨРЕЛИ – МӨҢГҮН»
(1 класс)
1. Ачазының эр дуңмазы (акый).
2. Авазының акызы (даай).
3. Авазының угбазы (даай-авай).
4. Ачазының ачазы (кырган-ачай).
5. «Ада төрели – алдын, ие төрели – мөңгүн». Үлегер домактың утказы:
– ада-ие дугайында;
– алдын, мөңгүн эдилел дугайында;
– ада-иезиниң төрелдериниң дугайында.
ӨГ – ЧУРТТААР ЧЕР
(1 класс)
1. Чазын чурттаар чер (чазаг).
2. Кыжын чурттаар чер (кыштаг).
3. Өгнүң эң хүндүткелдиг талазы (дөр).
4. Өг шывар кылын материал (кидис).
5. Өг иштинде үе илередир демдек (хүн херелдери).
6. Өгнүң кыс талазы (оң тала).
7. Кожа-хелбээ көшкүн амыдыралдыг чон (моолдар).
ТЫВЫЗЫКТЫ ТЫП!
(1 класс)
1. Тейи дежик, ишти курттуг (өг).
2. Эртен чанар, кежээ келир (өреге).
3. Өг ишти шупту туткууш (өг хана-карактары).
4. Үне калбаң, кире калбаң (эжик).
АЪТТЫҢ ЧҮЗҮНҮН АДА!
(1 класс)
Бо оюнга каш-даа кижи ойнап болур. Башкырыкчы кижиге янзы-бүрү чүзүннүг аъттар чуруктары турар. Чижээ, кара (карала, кускун кара, дас кара), калдар (кара …), мелдер (хүрең …), бора (ак-бора, кара-бора, көк-бора), өле, ой (ояала, ой кара …), кыскыл (кыскыл сарыг …), доруг (дорала, кара-доруг, калдар-доруг, кызыл-доруг, сарыг-доруг), шокар (ала-шокар, сылдыс-шокар), шилги (хүрең шилги, сарыг шилги …), хоор, шавыдар, хувала мал дээш оон-даа ыңай.
Башкарыкчы шилип алган кижизинге аът чуруу көргүзер. Шын харыылаан кижи кажык (мал бажы) алыр. Шын эвес харыы берген кижи оюндан үнер. Тиилекчини ойнап алган кажыктарының санындан илередир.
ТЫВЫЗЫКТЫ ТЫП!
(3 класс)
Башкы буду майыжаңнаан, соңгу буду шоюжаңнаан. (Койгун.)
Көк буга чер чыттап маңнады. (Бөрү.)
От-көс шынарлыг, оюк-дежик шокарлыг. (Дырбактыг.)
Калчаа далай ыыттыг, казыра дег боттуг. (Сыын.)
Доора майтак майыктыг, дозур далчыр карактыг. (Кодан.)
Шилир-шилир чоруктуг, башка саадаар чолдуг. (Киш.)
Хоолургактың холу чолдак, чиктигбейниң читкези калбак. (Алак-таагы.)
Сарыг-аскыр сайт диди, сарыг довурак бурт диди. (Өрге.)
Дүгде кызаш, мында кызаш – дүгү кызыл, боду кызыл. (Дилги.)
Дүңдерлиңнээн дүрзүнчүг, аңдарлыңнаан арынныг. (Адыг.)
МАЛ-МАГАН
(1 класс)
Бо мөөрейни кончуг дүрген, шалып эрттирер. Айтырыгга харыыны ол дораан алыр. Башкарыкчы кижи өөреникчилерниң харыызын чүгле «Шын!» азы «Шын эвес!» деп үнелээр. Харыы шын эвес болганда, башкарыкчы аңаа боду харыылааш, дараазында айтырыгже шалып кирер. Чижээ:
Башкарыкчы:
– Тываның кол ажыл-агыйы?
Киржикчи:
– Чер.
Башкарыкчы:
– Шын эвес. Мал.
Дараазында айтырыг:
– Чашпан баштап оътаар мал?
Киржикчи:
– Өшкү.
Башкарыкчы:
– Шын.
Дараазында айтырыг …
Бирги кезээ:
1. Тываның ажыл-агыйының кол адыры? (Мал ажылы.)
2. Чашпан баштап оъттаар мал? (Өшкү.)
3. Алгыдан кылыр бичии идик? (Бопук.)
4. Ак сагыштыг мал? (Иви.)
5. Чеди чүзүн мал? (Аът, инек, хой, өшкү, теве, иви, сарлык.)
6. Мал кадарар чер? (Кадат.)
7. Мад одарладыр чер? (Одар.)
8. Малга базак демдек? (Им.)
Ийиги кезээ:
1. Чылгы мал? (Аът.)
2. Мыйыстыг бода мал? (Инек, сарлык.)
3. Малдың бир дугаар сүдү? (Аа, уурак)
4. Сүт холумактыг суксун? (Сүттүг шай.)
5. «Ак чем»? (Сүттен кылган чемнер.)
6. Кыжын чиир эъттиң ниити ады? (Чиш, хырбача.)
Үшкү кезээ:
1. Молдурганың иези? (Инек.)
2. Инектиң 2 харлыг оглу? (Молдурга.)
3. 3 харлыг инек? (Хунан инек азы хунажын.)
4. Мөгенниг мал? (Теве.)
5. Тоотпалап саар мал? (Хой.)
6. «Чиип-чиип, чиип-чиип!» деп кый дээр азырал куш? (Дагаа.)
7. «Чи-чи, чи-чи!» деп кый дээр шээр мал? (Өшкү, ооң анайы.)
Дөрткү кезээ:
1. Тевениң төлү? (Бодаган.)
2. Даг черниң малы? (Сарлык.)
3. Баштың теве? (Буура.)
4. Хову черниң малы? (Теве.)
5. Эр кижиниң эргелиг малы? (Аът.)
6. Тайга черниң малы? (Иви.)
7. «Куру-куру!» деп оожуктурар мал? (Бе.)
8. Бичии уруглар хемдивес сөөк? (Ыглаар сөөк.)
9. Сарлыктың төлү? (Бызаа.)
10. Инектиң төлү? (Бызаа.)
11. Хойнуң төлү? (Хураган.)
12. Өшкүнүң төлү? (Анай.)
ҮЛЕГЕР ДОМАКТАН ЧУГААЛА!
(2 класс)
Белеткээр чүүл: үлегер домактар дизии (далашкан күске сүтке дүжер; баък кижиниң чоруу баарда, кээрде дөрт; баштай ушкан эжин каттырбас; тоткан ыт ээзин ээрер; бак кадай көште даараныр; аскак хой ырады; чиир эъттиң чаглыы херек, кылыр иштиң деги херек).
Башкарыкчы бир таварылга номчааш, аңаа дүүштүр үлегер домак чугаалаарын сүмелээр (бердинген үлегер домактарны ажыглап болур). Чижектер:
Бирги таварылга. Старт эгезинде Алдын-оол эдиски эткелекте, далажып халый бергеш, илдиккеш барып дүшкен. Кандыг үлегер домакты маңаа ажыглап болурул? (Далашкан күске сүтке дүжер.)
Ийиги таварылга. Школаже бар чыткаш, Орлан демир-үжүүн каапканын сактып келгеш, дедир бажыңынче маңнапкан. Кандыг үлегер домакты маңаа ажыглап болур-дур? (Баък кижиниң чоруу баарда, кээрде дөрт.)
Үшкү таварылга. Алдын-оол барып дүжерге, Орлан каттыра берген. Кайы үлегер домакты маңаа ажыглап болур-дур? (Баштай ушкан эжин каттырбас.)
Дөрткү таварылга. Ачазы Кызыл киргеш кээрге, оглу «Меңээ чүге чадаг-терге садып бербедиң?» – деп хорадап алгырган. Бо таварылгада кандыг үлегер домакты ажыглап болурул? (Тоткан ыт ээзин ээрер.)
Бешки таварылга. Самолетка ужуп чоруурунга чедир ийи-ле шак артканда, Айлаңмаа сумказының орлу бергенин, эжиниң чагыын күүсетпээнин, тонунуң өөгүн илип албаанын, идииниң ээжээниң турлу бергенин сактып келгеш, буу-хаа оларны кылып кирипкен. Кандыг үлегер домакты маңаа ажыглап болур-дур? (Бак кадай көште даараныр.)
Алдыгы таварылга. Дүъш үези эртип, онаалга кылыр үе чедип келген. Оолаккай ам-даа телевизор көрбүшаан хевээр. Оолаккайга кандыг сүме кадып болурул? (Чиир эъттиң чаглыы херек, кылыр иштиң деги херек.)
Шагаа 2022!
